Nu online: database Duitse burgergeïnterneerden WOII Nederlands-Indië

Nu online: database Duitse burgergeïnterneerden WOII Nederlands-Indië

door | nov 24, 2023 | Nieuws

Op archieven.nl is een database geplaatst met informatie over de bijna 3000 Duitse en Oostenrijkse mannen die tot 10 mei 1940 in Nederlands-Indië woonden en werkten. Een rijke genealogische bron voor iedereen die meer wil weten over een Duitse of Oostenrijkse voorvader. De database is gratis toegankelijk en voorzien van een zoekhulp. 

Van Imhoff-onderzoek

De database komt voort uit onderzoek van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH), waar sinds 2022 onderzoek verricht wordt naar de scheepsramp met de Van Imhoff. Bij die ramp verloren 411 Duitse burgergeïnterneerden het leven. Zij maakten deel uit van de bijna 3000 Duitse mannen die vanwege hun nationaliteit op 10 mei 1940 als ‘staatsgevaarlijke burgers’ werden geïnterneerd in burgerinterneringskampen op Java en Sumatra. Wie waren deze mannen? Wat deden ze in Nederlands-Indië en waar woonden ze? Voor een antwoord op deze (en andere) vragen, kunnen geïnteresseerden nu terecht op archieven.nl. De database is eenvoudig doorzoekbaar op achternaam, maar ook op woonplaats, geboorteplaats of beroep.

Duitse gemeenschap in Nederlands-Indië

Tijdens het onderzoek naar de ramp met de Van Imhoff is gebleken dat nazaten van Duitsers uit Nederlands-Indië graag meer willen weten over het leven van hun Duitse voorouders in de kolonie. Deel van het onderzoek is daarom het in kaart brengen van de vooroorlogse Duitse gemeenschap in Nederlands-Indië. Hiervoor is onder meer gebruikt gemaakt van een lijst uit begin 1940 die zich nu in het Nationaal Archief in Den Haag bevindt. Op die lijst staan de namen van de bijna 3000 Duitse mannen, die in Nederlands-Indië woonden. Deze lijst is door de onderzoekers gedigitaliseerd en aangevuld met informatie uit andere archiefstukken uit zowel het Nationaal Archief, als het NIOD en de Bayerische Staatsbibliotheek.

Beschikt u over aanvullende informatie?

Het overzicht is niet volledig. Mocht u over relevante informatie beschikken waarmee het overzicht verder kan worden uitgebreid, dan horen wij dat natuurlijk graag. U kunt daarvoor contact opnemen met Maaike van der Kloet.

Friedhof Ohlsdorf

Friedhof Ohlsdorf

door | aug 31, 2023 | Nieuws

Inleiding door de onderzoekers

Op Friedhof Ohlsdorf in Hamburg, de grootste niet-militaire begraafplaats ter wereld, ligt een gedenksteen ter nagedachtenis aan de 411 Duitse burgergeïnterneerden die met de ramp met de Van Imhoff zijn omgekomen. Deze gedenksteen werd op 19 januari 1963 onthuld onder auspiciën van de Ostasiatische Verein. Ongeveer 200 mensen, onder wie familieleden van de omgekomen mannen, waren daarbij aanwezig. Sprekers bij deze bijeenkomst waren Emil Helfferich, voormalig (vice-)voorzitter van de Deutsche Bund in Nederlands-Indië, overlevende van de ramp Albert Vehring en de architect (van de gedenksteen) Alexander Koch, tevens zoon van een slachtoffer. De gedenksteen was er gekomen dankzij giften van Duitse firma’s in voormalig Nederlands-Indië: Behn, Meyer & Co., Carl Schlieper en Straits und Sunda Syndikat en dankzij de Ostasiatischen Verein.

Harry en Yvonne Hoekveld, zij is nazaat van twee slachtoffers, bezochten in december 2022 de gedenksteen. Op verzoek van het onderzoeksteam schreef Harry Hoekveld onderstaand verslag van dat bezoek.

 

Een bezoek aan Friedhof Ohlsdorf

door Harry Hoekveld

De aanleiding

Tijdens onze stedentrip naar Hamburg in december 2022 bezochten mijn vrouw Yvonne en ik Friedhof Ohlsdorf. Hier ligt een gedenksteen ter nagedachtenis van de 411 slachtoffers van de ramp met de Van Imhoff. Bij deze afschuwelijke ramp kwamen de opa en oom van mijn vrouw om het leven. Het bezoek betekende veel voor ons, de gedenksteen vormt immers een van de weinige tastbare herinneringen aan hen die bij de ramp om het leven kwamen. Niemand binnen onze familie had ooit van het bestaan van de gedenksteen gehoord. Bij toeval kwam ik een aantal jaren geleden op internet een in het Duitse tijdschrift Der Spiegel gepubliceerd artikel tegen waarin de gedenksteen voor het eerst werd genoemd. Vanaf dat moment was de wens en het plan geboren om de gedenksteen ooit te gaan bezoeken en nu was het dan eindelijk zover.

Hamburg is zeer goed aan te reizen met het openbaar vervoer. Wij namen via Duisburg (net over de grens bij Venlo) de trein en waren in circa drie uur in Hamburg. We verbleven in een hotel dichtbij metrostation Stephansplatz, vanwaar we makkelijk met de U-Bahn in vijftien minuten met de U1 naar Ohlsdorf reisden. Bij het verlaten van het metrostation sta je recht tegenover een voetgangersentree van de begraafplaats.

Het bezoek

In de verwachting toch wel wat zoekwerk te moeten verrichten had ik van de website van Friedhof Ohlsdorf een plattegrond gedownload en daarop de coördinaten aangegeven zoals die destijds in het laatste deel van de documentaire over de ramp met de Van Imhoff aan Anouk Hoeksema, de kleindochter van kapitein Hoeksema, bij haar bezoek aan de gedenksteen werden verstrekt. Zonder deze kaart zou het vrijwel onmogelijk zijn geweest om de gedenksteen terug te vinden. De begraafplaats is zo’n 391 hectare groot en biedt ruimte aan circa 235.000 graven en gedenkstenen en heeft diverse ingangen. Op de dag van ons bezoek was het koud druilerig weer. Het had de dagen ervoor gesneeuwd hetgeen de zichtbaarheid van de liggende steen wellicht zou bemoeilijken maar dat viel achteraf gelukkig mee. Bij het verlaten van het metrostation stonden we vrijwel recht voor de voetgangersingang. De zoektocht kon beginnen. We besloten de uitgestippelde route, ondanks dat we niet precies wisten hoe ver het was, te voet af te leggen. Achteraf bezien een goede keus want veel bezienswaardigheden liggen half verscholen in het groen, hetgeen vanuit de bus niet altijd zichtbaar zou zijn geweest. Gezien de grote afstanden bestaat op de begraafplaats namelijk de mogelijkheid om per bus te reizen.

Friedhof Ohlsdorf is in 1875-‘76 onder architectuur als landschapspark aangelegd en in de loop der tijd uitgegroeid tot een prachtig monumentaal park vol naald- en loofbomen omgeven door struiken en hagen. Bij ons bezoek hebben we slechts een deel van het park gezien. Achteraf bezien toch wel jammer want zoals ik er pas later achter kwam bestaat de begraafplaats uit veel meer interessante plekken en bezienswaardigheden waar de geschiedenis de afgelopen 150 jaar z’n materiële sporen in diverse vormen heeft nagelaten.

De begraafplaats kent een grote verscheidenheid aan graven en gedenkstenen, waarbij met de aanleg rekening is gehouden met thema’s als geloof, cultuur, nationaliteit, sociale klasse, beroepen en bepaalde gebeurtenissen uit de geschiedenis. Sommige (familie)graven zijn getooid met hele bijzondere liefdevolle grafmonumenten in de vorm van prachtige beeldhouwwerken, gelijkend op werken van bijvoorbeeld August Rodin.

Het deel van Friedhof Ohlsdorf dat wij bezochten had geen duidelijk thema, de graven lagen her en der verspreid zonder dat er sprake was van een echt gestructureerd grafveld. Dit maakte het zoeken naar de gedenksteen er natuurlijk niet makkelijker op. Het gebied wordt doorkruist door wandelpaden en watertjes. De afstanden en verhoudingen op de kaart leken vaak anders dan in werkelijkheid. Maar na een wandeling van een half uur kwamen we dan eindelijk op de plek die ik uit de documentaire herkende. Twee gelijkvormige platte verweerde stenen gedeeltelijk bedekt met mos en afgevallen blad, waarvan de linker steen de uit het Duits vertaalde inscriptie bevatte:

 “Voor de 411 burgergevangenen van de Van Imhoff.

Omgekomen in de Indische Oceaan in januari 1942“

Een bijzonder emotioneel moment waarnaar we al een tijd  hadden uitgekeken. Ondanks dat het niet om het feitelijke graf van de opa en oom van mijn vrouw ging, voelde het voor ons toch heel bijzonder om op dat moment op die plek bij de dood van hun beiden en al die andere slachtoffers stil te staan.

De achtergelaten witte roos symboliseert zuiverheid, onschuld en eerbied. Een toepasselijk symbool denk ik.

Een bezoek aan Friedhof Ohlsdorf is zeker de moeite waard, zelfs als je niet expliciet naar een graf of gedenksteen opzoek bent. Op de website van Friedhof Ohlsdorf is veel informatie over de begraafplaats terug te vinden. Een eventueel bezoek kan het beste in het voorjaar of de zomer worden gepland. Dan komen de diverse themaparken qua groenvoorziening en beplanting het best tot z’n recht.

 

De foto’s bij dit stuk zijn gemaakt door Harry Hoekveld. Deze mogen niet zonder toestemming worden overgenomen.

De plattegrond is hier te downloaden. Deze is afkomstig van Friedhof Ohlsdorf. De coördinaten zijn toegevoegd door Harry Hoekveld.

Een bezoek aan Nias

Een bezoek aan Nias

door | jul 18, 2023 | Nieuws

door Maaike van der Kloet

In maart 2023 reisde ik samen met mijn echtgenoot door Indonesië. We hadden Noord-Sumatra opgenomen in onze reisplannen, en vanwege het Van Imhoff-onderzoek heeft het eiland Nias mijn bijzondere aandacht. Om die reden besloten we ook Nias te bezoeken. En dat was zeer de moeite waard. Denkt u er ook over om Nias te bezoeken? Leest u vooral verder. En ook als u niet naar Nias reist, kunt u door dit artikel een goed beeld krijgen van wat er rondom de Van Imhoff-ramp op Nias te zien is.

Cultuur op Nias

Het eiland Nias ligt zo’n 125 kilometer ten westen van Sumatra. Door deze geïsoleerde ligging heeft het een eigen cultuur ontwikkeld, die slechts deels overeenkomsten vertoont met Noord-Sumatra.

De meeste mensen op Nias zijn christenen. Er is een breed scala aan kerkgenootschappen, van rooms-katholieken tot baptisten en Jehovah’s-getuigen. Aan kerken op Nias is dan ook geen gebrek, net als aan restaurants waar specifiek ‘b1’ en ‘b2’ wordt geserveerd: b1 (biang) is hondenvlees, b2 (babi) varkensvlees. Nias staat verder bekend om de bijzondere houten woonhuizen, steenspringen en strijdmuziek en -dansen die door meisjes en jongens worden uitgevoerd. Nias kent een eigen taal, Li Niha, die gesproken wordt door de bijna 800.000 inwoners van het eiland.

Van Imhoff op Nias

De overlevenden van de ramp met de Van Imhoff zijn enkele dagen na de ramp aangespoeld op het eiland Nias. Enkele plekken op het eiland herinneren aan deze gebeurtenissen.

Allereerst is in Gunung Sitoli, de hoofdstad van Nias aan de oostkust van het eiland, een museum over de geschiedenis van Nias: Museum Pusaka Nias (het Erfgoedmuseum Nias). Dit museum ligt in een park, waar ook dieren gehouden worden en een café is. Het museumgebouw zelf bestaat uit enkele paviljoens waarin op thematische wijze wordt ingegaan op de geschiedenis van tradities, zoals de grafcultuur, militaire cultuur, architectuur en sieraden. Eén paviljoen is gewijd aan de Van Imhoff-ramp, met foto’s van een aantal omgekomen missionarissen en zendelingen en objecten over de Nederlandse koloniale tijd in het algemeen. Het museum is opgericht door een Duitse pater. Bij de receptie wordt, naast Indonesisch, ook Engels gesproken. 

De overlevenden van de ramp zijn aangespoeld op het strand bij Muara Eho, aan de zuidwestkust van het eiland. Dit strand is moeilijk begaanbaar: vanuit het dorp Soto’o moet je ongeveer 15 minuten een rivier afvaren met een motorboot. Het strand is daardoor ook zeer verlaten. In de zee zijn veel rotsen en koraal te vinden, hoewel een deel van het koraal door de tsunami van 26 december 2004 afgestorven is. Het is op deze verlaten plek goed voor te stellen dat het even duurde voordat de overlevenden van de ramp werden opgemerkt.

Verder zijn bij twee kerken herinneringsplaquettes voor de slachtoffers van de ramp.

In de kapel van de kathedraal Gereja Santa Maria Bunda Para Bangsa (Heilige Moeder Maria van alle volkeren) in Gunung Sitoli bevindt zich aan de rechterkant een plaquette die niet alleen herinnert aan de eerste missionaris op Nias in de negentiende eeuw, maar ook aan de achttien missionarissen, twintig protestantse zendelingen en 371 mensen die omkwamen bij de scheepsramp met de Van Imhoff. De kerk is open voor bezoekers, maar als de voordeur niet is geopend kan bij de receptie van de katholieke school naast de kathedraal om toegang worden gevraagd.

Bij de Gereja Telukdalam (kerk van Telukdalam) hangt buiten naast de kerkdeur een grijze plaquette die herinnert aan de missionarissen en zendelingen die omkwamen bij de scheepsramp met de Van Imhoff. Hierop staan twintig personen bij naam genoemd. Deze plaquette is in 2007 onthuld. De kerk was dicht toen ik er was, maar omdat de plaquette aan de buitenzijde hangt, is dit geen probleem. Om bij deze kerk te komen, moet een trap worden beklommen.

Gunung Sitoli

Toen de overlevenden na de ramp in Gunung Sitoli, de hoofdstad van Nias, waren aangekomen, werden zij opgesloten in ofwel een kazerne ofwel in een gevangenis in of bij het politiebureau. Als gevolg van een zeer zware aardbeving in 2005 in Gunung Sitoli zijn alle gebouwen in het stadscentrum ingestort. Als het politiebureau of de gevangenis uit de koloniale tijd voor die tijd nog had bestaan, is het toen verloren gegaan.

Wat de aardbeving van 2005 wel heeft overleefd, is een kleine, overgroeide begraafplaats met graven uit de koloniale tijd. Hier ligt dokter Karl Heidt begraven, die de ramp met de Van Imhoff overleefde en na de ramp in 1942 in het ziekenhuis in Gunung Sitoli bleef werken. Hij stierf op 3 september 1942 op Nias. De grafsteen is pas in 1968 geplaatst.

Reisduur en gids

We brachten drie dagen en twee nachten door op Nias. Om de toeristische hoogtepunten en de Van Imhoff-herinneringsplekken te zien, is dat voldoende. Het eiland is 125 kilometer lang van noord naar zuid en 40 kilometer breed op het breedste punt. Wel moet ik hierbij opmerken dat de bereikbaarheid vaak moeizaam is. Er rijden bussen, maar die rijden niet frequent. De wegen zijn zeer slecht begaanbaar, denk hierbij aan een maximumsnelheid van 50 km/u op de hoofdwegen en 25 km/u in de bergen. Op Nias is reizen met een chauffeur of gids daarom sterk aan te raden. Op aanraden van Foeke de Koe, maker van de documentaire over de Van Imhoff-ramp, nam ik contact op met gids Java Gea. Java is afkomstig van Nias en is in Medan en in Japan opgeleid. Hij werkt als reisleider en kent álle plekken op Nias en ook daarbuiten: hij duikt en vist, ook met de toeristen die hij rondleidt.

Naar en van Nias reizen

Om naar Nias te komen, zijn er twee mogelijkheden: vliegen van en naar Medan, of met de nachtboot van en naar Sibolga. Er schijnen ook wat andere aanvliegroutes te zijn (o.a. naar Silangit, bij het Tobameer), die niet frequent gebruikt worden. Ik vloog vanuit Medan naar de hoofdstad van Nias, Gunung Sitoli, een vlucht met een klein vliegtuig die een uur duurde en inclusief bagage zo’n 80 euro per persoon kostte. Terug nam ik de nachtboot. Een privéhut voor vier personen kostte zo’n 35 euro, ongeacht met hoeveel mensen je die hut wil delen. In de hut zijn vier bedden met kussens, maar geen dekens, en flinke airco. Er is eten en drinken aan boord te koop. De oversteek per ferry die zo’n twaalf uur duurt is zeker aan te raden, omdat je in Sibolga tijdens zonsopgang aankomt. De Van Imhoff is op 18 januari 1942 uit deze haven vertrokken. In de stad Sibolga is vrij weinig te zien. Vanaf het busstation in het centrum vertrekken bussen naar het Tobameer, Medan en Berastagi.

Vragen? Stel ze gerust aan Maaike van der Kloet, MG.vd.Kloet@mindef.nl

Alle foto’s bij dit bericht zijn gemaakt door Maaike van der Kloet en mogen alleen na toestemming worden overgenomen. 

Mediaoverzicht 2022

Mediaoverzicht 2022

door | jan 17, 2023 | Nieuws

Rondom de start van het onderzoek in mei 2022 verschenen de volgende berichten in (online) media:

Op www.defensie.nl: “Onderzoek naar de scheepsramp met de Van Imhoff in 1942”, 27 juni 2022.

Bij de Indische Genealogische Vereniging (IGV) een artikel van projectleider Maaike van der Kloet: “Onderzoek Van Imhoff gestart”, 17 februari 2022.

Op Maritiem Portal een blog van projectleider Maaike van der Kloet: “NIMH start onderzoek Van Imhoff”, 9 maart 2022.

 

Rondom de kick-off van het onderzoek in augustus 2022 verschenen de volgende berichten in (online) media:

Op www.rijksoverheid.nl: “NIMH begonnen met langdurig onderzoek naar scheepsramp met de Van Imhoff”, 31 augustus 2022.

 

Andere berichten over de Van Imhoff:

Maureen Welscher, “Duitsers in Nederlands-Indië tijdens de Tweede Wereldoorlog”, GEN. 2, juni 2022.

Ronald Frisart, “Van Imhoff-drama in Indië werkt door tot huidige dag”, Historiek.net, 28 juli 2022.

Hans Hemmes, “Gedane zaken: 400 doden bij scheepsramp”, AD/Haagse Courant, 15 november 2022.

In Pelita Nieuws verscheen twee keer een artikel over het Van Imhoff-onderzoek, in augustus 2022 en oktober 2022.

In Impact Magazine verscheen een artikel van projectleider Maaike van der Kloet, voorzien van drie portretten van vier slachtoffers. Het artikel is hier te downloaden. Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met de nabestaanden van de slachtoffers in de portretten.

Maureen Welscher, “Doofpotaffaire WOII: Onderzoek naar de gezonken ‘Van Imhoff'”, Indah 11-12, november 2022.

 

Onderzoek in Duitsland en Oostenrijk

Onderzoek in Duitsland en Oostenrijk

door | dec 5, 2022 | Nieuws

 

Van maandag 21 tot en met zaterdag 26 november hebben onderzoekers Maaike van der Kloet, Ellen Klinkers en Linda Terpstra onderzoek gedaan in de archieven van de Bayerische Staatsbibliotheek in München, het Institut für Zeitgeschichte in München en het archief van het Studienwerk Deutschen in Ostasien (StuDeO) in Kreuth. Ook is een nabestaande geïnterviewd in Wenen (Oostenrijk). De archieven die zijn bekeken bestaan vooral uit dagboeken van Duitsers in de interneringskampen (zowel in Nederlands-Indië als in Brits-Indië).

Daarnaast zijn er veel dagboeken en memoires bewaard gebleven van Duitse echtgenotes die na 10 mei 1940 ook een onzekere en zware tijd tegemoet gingen. Voor sommigen gedwongen interneringen en voor anderen een transport naar Japan aan boord van de Asama Maru, een verblijf in Sarangan of een zwervend bestaan.

De dagboeken en memoires bieden de onderzoekers een bijzondere en zeer persoonlijke kijk op de levens van Duitsers in Nederlands-Indië.

Tegelijkertijd met het onderzoek is op de social mediakanalen van het NIMH een korte video geplaatst waarin nabestaanden in Duitsland en Oostenrijk om hulp bij het onderzoek wordt gevraagd (zie video bovenaan dit bericht).

Op de foto hieronder zijn Ellen en Linda aan het werk in het archief van StuDeO in Kreuth.

Graduiertenkolleg Universiteit van Amsterdam

Graduiertenkolleg Universiteit van Amsterdam

door | dec 5, 2022 | Nieuws

Op vrijdag 18 november 2022 presenteerden Maaike van der Kloet, Ellen Klinkers en Linda Terpstra de achtergronden van hun onderzoek in Amsterdam tijdens het Graduiertenkolleg van het Duitsland Instituut van de Universiteit van Amsterdam. Het Graduiertenkolleg is een wetenschappelijk programma gericht op jonge onderzoekers.

Na de presentaties gingen de onderzoekers in gesprek met de aanwezigen over de gebeurtenissen rond de ondergang van de Van Imhoff.